Кіріспе.

Мені? ойымша «Жалпы жертану – бірт?тас ж?йе болып табылатын географиялы? ?абы?ша туралы теория , материяны? дамуы туралы географиялы? ж?не бас?а а?параттарды? негізі . Сонды?тан « Жалпы жертануды?»теориялы? т?жырымдары салалы? географиялы? талдауды? методологиялы? негізі болып табылады .
Болаша? мамандарды? географиялы? д?ние- танымына негіз ?алайды . «Жалпы
жертану» п?ніндегі географиялы? д?ние таным бірт?тасты?ымен сиппатталады: таби?и ??былыстар мен процестер бір –бірімен ?ана емес ?орша?ан ортамен де ты?ыз ж?йелік байланыста ?арастырылады .
«Жалпы жертану» глобальды экологияны? теориялы? базасы болып табылады , ?йткені тірі организімдер мен адам баласы ?мір с?ріп отыр?ан ортаны? экология- лы? ?ауіпсіздігін ?амтамсыз ету ма?сатында географиялы? ?абы?шаны? ?азіргі к?йін , оны? болаша?та ?згеру ба?ытын аны?тау?а ат салысады . Глобальды ?згерістерлі зерттеудегі негізгі ма?сат : Жер системасыны? дамуына ?сер ететін физикалы? , химиялы? ж?не биологиялы? процестерді? ?арым- ?атынасын аны?тау , о?ан ?ылыми т?р?ыдан ба?а беру .
Бірт?тас ж?йе – географиялы? ?абы?ша ( комплекстік геосфера , эпигиосфера ) ілімі со??ы уа?ытта космосты? ізденістерді? , эволюциялы? географияны? , Палеогеографияны? м?ліметтерімен толы?уда .
Сонды?тан (Жалпы жертануды?» ?ылыми ба?ыты фундаментальды физгеографиялы? за?дылы?тарды зерттеуден планетарлы? масштабта таби?и – антропогендік ортаны тиімді пайдалану , апатты таби?и ??былыстар мен процестерді болжау ж?не онымен к?ресе білуге ба?ыттал?ан .
Бірт?тас географиялы? ?абы?ша біртекті емес , оны? ??рлысы да к?рделі . ?сіресе , барлы? ?абы?шаларды? т?йісу орталы?ы к?рделігімен ерекшелінеді . М?нда географиялы? ?абы?шаны? жекеленген компоненттерді? -топыра? ж?не тірі организімдерді? ке?істікте ?рт?рлі таралуы мен дамуы н?тижесінде ?рт?рлі де?гейдегі таби?и – территориялы? комплекстер дамиды .
Сонымен , «Жалпы жертану» географиялы? ?абы?ты? жалпы за?дылы?тарын дамуын , оны? жекелеген компонеттері мен комплекстеріні? ке?істік пен уа?ыт аралы?ында ?згеруін , ?азіргі таби?и – антропогендік комплекстерді? болаша?та дамуын зерттейтін ?ылыми сала . Сонды?тан ?арапайым де?гейдегі де таби?и комплекстерді? дамуын , динамикалы? ерекшелігін ж?не кіші таби?и-антропогендік комплекстерге ба?а беріп , болжау ?шін планетарлы? географиялы? за?дылы?тар-ды білу міндетті .
Адамдар Жерді? шар т?різді екендігін д?лелдеу ?шін мы?да?ан жыл уа?ытын сарп етті . Тек ХV ?асырда ?ана б?лжытпас деректерді? алдында а?ыры Жерді? ж?мыр екендігі мойындалды . С?йтіп барлы? елдерді? о?ушылары ?з планетасын ж?мыр глобус ар?ылы о?ып , зерттей бастады .
Шын м?нінде Жер д?п- д?рыс шар емес . Оны? на?ты формасын ай?ындау ?шін ?алымдар к?п к?ш –жігер ж?мсады . ?андай т?сілдер ?олданылмады десе?ші ! Сонда да бізді? планетамызды? формасын д?лме- д?л белгілеу ?лі ?олдан келген емес . Ал м?ны? ?зі білімні? к?птеген салалары ж?ніндегі мамандар ?шін ?те ма?ызды . С?йтіп , бізді? Жеріміз – полюстар т?сында ішке ?арай басы??ы ?лкен шар – ?алымдар осындай пікірге келіп отыр . Біра? Жерді? ?сті теп- тегіс емес . Бір жерлерде таулар аспанмен таласса , бас?а бір жерде жазы?тар к?сіліп жатады , енді бір жерді ойпа?дар алып жатады . Егер жер бетіні? б?кіл ойлы- ?ырлы бедерін ескеретін болса? , Жерді? формасы аса к?рделі болып шы?ар еді . Сонды?тан оны тіпті е? к?рделі математикалы? те?деулермен бейнелеп беру м?мкін емес .
Сонды?тан Жерді? беті деп континент астымен ойша ж?ргізілген су айдынын алу?а ?й?арыл?ан . М?ндай фигура «геоид» деп атайды .
«Геоид» с?зін ?алымдар Жерді? пішінін белгілеу ?шін ?дейі ойлап тап?ан . Оны белгілі ?красным Листинг ?отпрыск?ан . Б?л с?зді? еш?андай геометриялы? ма?ынасы жо?. Оны тура аударса? «Жер бейнесіндегі дене» дегенді білдіреді . Жерді? радиусы шамамен 6 мы? километрге те? . Глобусты? радиусы одан миллион есе кіші . С?йтіп Жерді? полярлы? ж?не экваторлы? радиустарыны? арасында?ы 21 км айырма глобуста милиметрді? б?лігіне айналады . Б?л айырмашылы?ты глобуста бейнелеп к?рсетуді? еш?андай м?мкіндігі жо? екені т?сінікті де .
Сонды?тан глобусты жер шарыны? моделі деп атайды . Оны? бетінде материк- тер , мухиттар , аралдар , т?бектер бізді? планетамызды? ?сті?гі беті кішірейтілген т?рінде бейнеленген .
Глобус бетінде Жерді? т?улік ішіндегі ?алай айналатынын к?рсетуге , жер осіні? ??лдилау б?рышын к?руге болады . Глобус бетінде т?рлі ?лшемдер ж?ргізуге бола- ды : ?ашы?ты?тар аны?талады, аудандар есептеліп шы?арылады . ?ажетті н?ктелерді? географиялы? координаттары табылады . Адамдар жерді? шар т?різді екендігін д?лелдеу ?шін мы?да?ан жыл уа?ыттын сарп етті. Тек XV ?асырда ?ана б?лжытпас деректерді? алдында а?ыры жер ж?мыр екендігі мойындалды. С?йтіп, барлы? елдерді? о?ушылары ?з планетасын ж?мыр глобус ар?ыды о?ып, зерттей бастады. Шын м?нінде жер д?п-д?рыс шаремес. Оны? на?ты формасын ай?ындау ?шін ?алымдар к?п к?ш жігер ж?мсады. М?ны? ?зі білімні? к?птеген салалары ж?ніндегі мамандар ?шін ?те ма?ызды. С?йтіп, бізді? жеріміз –полюстар т?сында ішке ?арай басы??ы , ?лкен шар. Біра? жерді? ?сті теп-тегіс емес. Бір жерде таулар аспанмен таласса , бас?а бір жерде жазы?тар к?сіліп жатады , енді бір жерді ойпа?дар алып жатады. Егер жер бетіні? б?кіл ойлы-?ырлы бедерін ескеретін болса? , жерді? формасы аса к?рделі болып шы?ар еді. Сонды?тан оны жіпті е? к?рделі математикалы? те?деулермен бейнелеп беру м?мкін емес. Сонды?тан жерді? беті деп континент астымен ойша ж?ргізілген. Су айдыны? алу?а ?й?арыл?ан. М?ндай фигура «геоид» деп аталады. «Геоид» с?зін ?алымдар жерді? пішінін белгілеу ?шін ?дейі ойлап тап?ан. Б?л с?зді? еш?андай геометриялы? ма?ынасы жо?. Оны тура аударса? «жер бейнесіндегі дене» дегенді білдіреді. Жерді? радиусы шаиаиен 6 мы? км-ге те?. Глобусты? радиусы одан миллион есе кіші. С?йтіп жерді? ролярлы? ж?не экваторлы? радиустарыны? арасында?ы 21 км айырма , глобуста мм-? б?лігіне айналады. Сонды?тан глобусты жер шарыны? моделі деп атайды. Оны? бетінде м?хиттар , материктер , аралдар ,т?бектер , бізді? планетамызды? ?сті?гі беткі кішірейтілген т?рінде бейнеленген.
Бізді? Отанымызды? ?ойнауы байлы??а толы. Жер асты ?оймаларында халы? шаруашылы?ына ?ажетті ?штан-те?із ?азына жатыр. Дегенмен таби?ат жаса?ан барлы? байлы? ішіндегі шын м?ніндегі е? ??ндысы –таби?атты? ?ажайып талмас туындысы-Жер болып табылады. Жерге адамны? ?ам?оршылы?ы мен оны? аялы ала?аны ?ажет. Біз сонда ?ана ?з ?рпа?тарымыз ?шін таби?атты бір ?ажайып к?ркімен са?таймыз. Сонда ?ана олар бізге ал?ыс айтып, риза болады.