Тірі а?заларды? бірлестіктері. Биоценоз, биотоп, биогеоценоз, экож?йе. ?оректену тізбегі – Сукцессия
Бір территорияда немесе акваторияда ?мір с?ретін ?р т?рлі т?рлерді? популяциялары таби?атта ?з алдына жеке изоляцияда, еш ?атынассыз ?мір с?ре алмайды, олар бір – бірімен ?немі байланыста болады.Б?л ?атынас т?рлері ?рт?рлі ж?не к?рделі. Бір а?залар бас?а а?залармен ?оректенеді. Біреулері біріні? тіршілік ету ортасында ?мір с?реді.Ал ?те ?са? микроа?залар ?лген ?сімдіктер мен жануарларды? ?алды?тарын шірітеді. Соны? негізінде таби?атта а?заларды? бірлестігі ?алыптасады, олар сол территорияда немесе акваторияда тіршілік етуші барлы? т?рлерді? популяцияларын біріктіреді.
Бірлесіп тіршілік етуші ж?не а?заларды? ?зара байланысы биоцеоноз деп аталады (лат. Биос-тіршілік,цено – жалпы).
Биоценоз алып жат?ан абиотикалы? орта айма?ы биотоп я?ни, биоценоз тіршілік ететін орта деген ??ымды береді (лат.биос — ?мір,топос – орын).
Биоценозда?ы бір т?рді? ?кілдері биотикалы? ?атынастарыны? к?птеген формалары оларды? бірлестіктегі ?мірлеріні? негізгі жа?дайларын, ?оректерін табу жолдарын ж?не жа?а ке?істікті иемдену м?мкіншіліктерін (конкуренттілік, комменсализм, жырт?ыш – ж?бірленуші ж?не т.б.) аны?тайды
?рбір бірлестіктегі жеке т?рлерге жататын дараларды? ?зара ж?не оларды? бас?а т?рлер популяцияларымен ?арым-?атынасын, дамуы мен алмасуына айналада?ы орта жа?дайларыны? тигізетін ?серін зерттеу де – экологиялы? міндеттерді? бірі
В.Н.Беклемишевті? т?рлер арасында?ы биоценозда?ы биотикалы? ?атынастар мынандай т?рт типке б?лінеді:
а) трофикалы?, б) топикалы? в)фористік г)фабрикалы?.
Трофикалы? байланыс бір т?рді? екінші т?рмен, тірі немесе ?лі к?йінде,содай –а? тіршілік ету ?шін ?ажетті та?амдар т?рінде ?оректенуі кезінде туындайды.
Топикалы? байланыс бір т?рді? тіршілік ету барысында екінші т?рді? кез келген жа?ынан, физикалы? немесе химиялы? тіршілік ортасыны? ?згеріске ?шырауынана туындайды.
Форикалы? байланыс бір т?рді? екінші т?рді? таралуына ?атысунан туады. Транстортировкалы? тасымалдаушы ролін жануарлар ат?арады.?рт?рлі ?сімдіктерді? т??ымдарын, спораларын, тоза?дарын жануарларды? тасымалдауы зоохор деп, ал бас?а ?са? ж?ндіктермен тасымалдануы – форезия деп аталады (форас – латынша сырт?а шы?ару дегенді білдіред).
Фабрикалы? байланыс бір т?рді? ?з ?ажеттілік ??рал жабды?тарына (фабрикациясына) бас?а бір т?рді? шы?ару ?німдерін, тірі немесе ?алды? т?ріндегі, кейде тіпті тірі особтарында пайдалануды айтады.

Боиценозды? ??рылымы
Кез келген ж?йені? ??рылымы – оны? б?лімдеріні? байланысы мен ?атынастарыны? за?дылы?тарында. Биоценозда? ??рылымы к?пжа?та,олар мынандай аспектыларды б?леді.
Биоценозды? т?рлік ??рылымы – б?л онда?ы ?рт?рлі т?рлерді? оларды? санды? немесе массалы? ?атынасы. Биоценозды? бай ж?не кедей т?рлерін б?леді.
Жеке т?рлерді? ролін аны?тау ?шін оларды? санды? сапасын аны?тап, сана? ж?ргізіп алады:
Т?рді? ?те к?п болуы –бір т?рді? белгілі бір аудан к?лемінде ?аншалы?ты жина?талуында, мысалы, шаянтектестерді? 1 дм? суда немесе то?андарда?ы саны.
Кездесетін жиілігі биоценозда?ы сол т?рді? ?аншалы?т ы біртекті немесе ?рт?рлі тарлуында.
Доминантталу к?рсеткіші – ?арастырылып отыр?ан бір т?рді? топта?ы барлы? т?рлерді? жалпы санына ара ?атынасымен ?лшенеді.
Биоценозды? ке?істіктік ??рылымы оны? ?сімдіктік б?ліміні? – фитоценоз, жер?сті ж?не жерасты ?сімдік массаларыны? ?осындысымен аны?талады.
Фитоценоз ?шін ярусты ж?не мозаикалы? ?осылыс т?н.
Ярусты дегеніміз –жер?сті ?сімдіктеріні? бірнеше ?абатта?ы таралуы (а?аштекті, б?талы, ш?птесін ж?не м?ктектілер ярусы) ж?не бас?алар.
Мозаикалы??а — ?сімдіктерді? горизонтальды ба?ытта?ы таралуы (микротоптарда?ы,микроценоздар,микрофиценоздар,парцелдар ж?не т.б.).
Биоценозды? экологиялы? ??рылымы.Биценозды? бірлестікті? экологиялы? ??рылымын сипаттайтын т?рлі типтері а?заны? экологиялы? топтарыны? ?атынасы мен аны?талады.

Экож?йелер
?рбір биогеоценоз, негізінен, екі ??рылымды б?ліктен, сол айма?та?ы тіршілік етуші тірі а?залардан ж?не сол а?залар тіршілік ететін орта жа?дайларыны? ?серінін? жиынты?ынан т?рады Оларды? арасында ты?ыз байланыс туындап, белгілі бір ж?йені ??райды.Ол ж?йе экологиялы? ж?йе деп аталады.
Биоценозда?ы тіршілік жа?дайлары онда болатын зат айналым ?рекетіне тікелей байланысты болады.биогеоценозда?ы зат айналым тіршілікті? к?рделенуіне байланыстыэволюция барысында ?немі к?рделеніп отырады.
Кез келген биогеоценозды? негізін жасыл ?сімдіктер (органикалы? затты т?зушілер) ??райды,олады продуценттер деп атайды.
Сонымен ?атар, ?рб
ір биогеоценоз, ??рамында ?сімдіктер немесе бас?ада жануарлармен ?оректенетін, я?ни, дайын органикалы? заттарды пайдаланатындар консументтер деп аталады.
Биогеоценоз ??рамында (?сімдік пен жануарлар ?алды?тарын) ыдыратушыларды – редуценттер деп атайды.
Міне, осылай биогеоценозды ??райтын а?заларды? тіршілік ?рекетіні? ар?асында айналада?ы орта мен а?за арасында ?здіксіз т?йы? айналым т?зіледі.Таби?атта?ы айналым ?шін сырттан ?немі энергия келіп т?руы керек. Ондай энергия к?зі -К?н болып табылады.
Биогеоценозда?ы к?н с?улесіні? энергиясы а?заларды? тіршілік ?рекетіні? н?тижесі ар?ылы химиялы? байланыстар энергиясына, механикалы? ж?не е? со?ында ішкі энергия?а айналады.
?рбір т?р органикалы? заттар ыдыра?анда б?лінетін энергияны? бір б?лігін ?ана пайдаланады.Ал сол т?рге ?ажетсіз, біра? ?лі энергиясы дескать органикалы? заттарды? ?ал?ан б?лігін бас?а а?залар пайдаланады. Эволюция барысында ?рбір биогеоценоздарда бастап?ы ?оректік заттан ?зіне ?ажетті материалдар мен энергияны алатын ?зара бір-бірімен ты?ыз байланыста болатын т?рлер тізбегі ?алыптас?ан.К?птеген т?р дараларыны? арасында?ы м?ндай к?рделі байланыстарды ?оректік тізбектер деп атайды.
?оркетік тізбекті? ?ай сатысында болмасын со?ында органикалы? ?алды?тар т?зіледі. Оларды бактериялар мен ?са? ж?ндіктер ыдыратады, осылайша коректік тізбек т?йы? ж?йе бойынша ж?реді.Б?л за?дылы? бірін – бірі жеу н?тижесінде ж?реді де, коректену тізбегі ар?ылы ж?зеге асады. Тізбек ішінде трофикалы? сатысын б?леді.Коректену тізбегіні? осылайша нажимал?асуы экологиялы? пирамида ережесі ар?ылы ж?реді.
Экологиялы? пирамиданы? мына категорияларын б?луге болады:
1.Сандар пирамидасы – ?рбір трофикалы? сатыда?ы даралар саны.
2.Биомасса пирамидасы -?рбір сатыда?ы органикалы? заттарды? биомассасы.
3.Энергия пирамидасы — ?рбір сатыда?ы ж?мсал?ан энергия м?лшері.
«Экож?йелер» ж?не «биогеоценоз» ??ымдары бір – бірімен ??сас,ж?йе ішінде айналымда болады, «билгоеценоз» — белгілі бір айма?ты ?амтиды.Олай болса, билглоценоз жер бетіні? белгілі бір б?лшегін алып жат?ан, ?сімдіктер жиынты?ымен немесе – фитоценозбен сипатталады.
Уа?ыт бірлігіндегі ?сімдіктерді? органикалы? массасын ??ру бірлестіктегі бірінші ?нім деп аталады.
Уа?ыт бірлігіндегі консументтер массасыны? ?суі бірлестіктегі екінші ?нім деп саналады.
Кез келген биоценоз динамикалы, оларда популяция?а байланысты тіршілік ету жа?дайлары мен оларды? даралар ?атынастары жа?ынан ?немі ?згерістер болып отырады. М?ндай т?рлі ?згерістер ?р бірлестіктерде болады,оларды 2 т?рлі типке б?луге болады: тізбекті ж?не т?суші.
Тізбекті ?згерістер бірлестіктегі т?уліктік, зябімдік ж?не к?пжылды? периодты ішкі жа?дайлар мен а?заларды? (ішкі) эндогендік ыр?а?тарыны? бай?алуымен болатын ?згерістерді сипаттайды.
Бірлестіктегі т?спелі ?згерістер бірлестікті а?ыр ая?ында сол бірлестікте бас?арушы т?рлерді? пайда болуына ?келеді.
Осылайша, бірлестікті? ?зреруі сукцессия деп аталады. Олар бірінші ж?не екінші деп б?лінеді.
Бірінші суцессия – тіршілігі жо? жерде тіршілік т??ызады.
Екінші сукцессия – б?рын тіршілік болып, т?рлі экстремалды? жа?дайлар?а байланысты (?рт,м?здану т.б.)жойылып кеткен жерде тіршілік пайда болуы немесе бас?адай а?залы? ??рамда ?айта ?алпына келтіреді.
Экож?йені? т?ра?тылы?ы, биологиялы? айналымны? сенімді ?туі, т?рлерді? ?рт?рлілігіне негізделген ж?не сукцессияны? толы?тылы?ы сол бірлестікті? эволюциялы? ?за? ?згерісінен туында?ан.